خميس 06 آڪٽوبر 2005ع واري ڪاوش اخبار منجهان عبدالقادر جوڻيجو جو مضمون
پنهنجي پڙهندڙن جي اڳيان هٿ ادب جا ٻڌي، عرض ڪندي کانئن معافي ٿي گهرجي ته ڪافي وقت کان وٺي ”ڪاوش“ اخبار جي هن صفحي مان غائب رهيس. اُميد ته اها معافي قبول پوندي.
ڳچ يارن جو خيال هو ته شايد منهنجو قلم لکڻ کان ويهي ويو آهي، پر حقيقت اها آهي ته قلم انهن ليکڪن جا ڪم ڇڏيندا آهن، جيڪي زوري ليکڪ بڻجڻ جي ڪوشش ڪندا آهن. پاڻ سان اهو ڪو اهڙو مسئلو ناهي، بلڪه لکڻ ته مون لاءِ ائين آهي، جيئن ساهه کڻڻ. باقي اهو سچ آهي ته لکڻ جو ڪم مسافر جي پنڌ وانگر هوندو آهي، جيڪو هلي هلي ڪنهن نه ڪنهن هنڌ ٿڪ ڀڃندو ۽ دم پٽيندو آهي، ۽ پوءِ وري پنڌ پوندو آهي. سو ائين کڻي سمجهو ته پاڻ به لکي لکي ٿڪ ڀڳوسين ۽ دم پٽيوسين. سو هاڻي هي لکڻ جو سلسلو وري ايستائين جاري رهندو، جيستائين وري ٿڪ ڀڃڻ ۽ دم پٽڻ جو وارو اچي.
ڪن يارن وري اهو اشارو ڏنو ته چيئرمين ”سنڌي ٻولي اٿارٽي“ جي ڪرسي تي ويهڻ کان پوءِ شايد منهنجي قلم جي بولتي بند ٿي وڃي، جو اڪثر ائين ٿيندو رهندو آهي. انهن دوستن کي عرض آهي ته ڪن ماڻهن وٽ سندن قلم ڪُرسيءَ اڳيان مجبور هوندو آهي، پر پاڻ وٽ هيءَ ويچاري ڪُرسي قلم جي اڳيان مجبور آهي. سو پاڻ جو قلم ٽي وي اسڪرين کان وٺي ڪتابن تائين ۽ ڪتابن کان وٺي اخبارن ۾ ڇپجندڙ هنن مضمونن تائين جاري رهندو. آفيس جو ڪم ڪار به ڇڪي ڪبو، ته لکڻ جو ڪم به ڇڪي رکبو. مرسون، پر گاهه نه چرسون. اُميد ته اها چٽائي به قبول پوندي. وڌيڪ جيڪو جيئن سمجهي.
”وقت“ کي رب جيءَ ذات ايڏا ته پاور ڏيئي ڇڏيا آهن، جو اڄ تائين ڪو کيس سنگهر هڻي نه سگهيو آهي، ۽ نه ئي وري هڻي سگهندو. الٽو ”وقت“ ٻي هر شيءِ کي کائيو کپايو ڇڏي. بادشاهي تخت و تاج ته ڇُٽا پر ”وقت“ ته ڪيترين ئي سائنسي ايجادن کي به لٽ ۾ لٽي ڇڏيو. ڪو زمانو هو، جو انگريزن توبن ۽ توب گولن جي زور تي، ميرن وٽان سنڌ کسي ورتي. هينئر انهن توبن ۽ توب گولن کي يا ته مٽي کائي چڪي آهي يا وري انهن توبن جو ڪو ڪَنُ پُڇ ڪنهن ميوزيم جي ڪنڊ پاڇي ۾ پيل هوندو. اڄ انهن توبن ۽ توب گولن جي جاءِ تي اهڙا ته ميزائيل اچي نڪتا آهن، جو هڪڙي کنڊ مان ڇڪي ٻئي کنڊ ۾ هڻ ته ٻيو کنڊ دڦ ٿيو پيو هوندو. ڪو زمانو هو، جو تڪڙو نياپو پهچائڻ لاءِ تار (ٽيليگراف) جي کڙ کڙ ڪم ڏيکاريندي هئي. اڄ اهڙا موبائيل فون نڪري پيا آهن، جو سنگت ساٿ سان ڳالهائڻ وقت شڪليون به ڏسو، ته ٻئي پاسي ڪئين ميل پري فوٽ بال يا ڪرڪيٽ جو ملاکڙو به ڏسو. پري نه وڃو، ڪنڪارڊ هوائي جهاز تي اچو، جيڪا تازي ايجاد آهي. پنج هزار ميل في ڪلاڪ جي رفتار سان هلندڙ اهو جهاز به دفتر داخل ٿي ميوزيم ۾ کنڀ ٽيڙيو پيو آهي. ائين ”وقت“ ته مشين کي به موت ڏيئي ڇڏيو ۽ اڃا ڏيندو. اها ساڳئي جُٺ پيرن کڻڻ جي گُرن ۽ سائنس سان به ٿيندي پئي وڃي. آمريڪا جا ريڊ انڊين پنهنجي زماني ۾ پيرن کڻڻ جا شاهه ڪاريگر پيري هُئا. هاڻي اُتان جا ڪجهه اسڪالر انهيءَ ڳالهه جي پويان پيل آهن ته ريڊ انڊين پير ڪيئن کڻندا هئا. پاڻ وٽ سنڌ ۾ به پيرن کڻڻ جا وڏا وڏا خفتي هئا، جن مان هاڻي ڪو داڻو ڪڻو وڃي بچيو آهي. هاڻي قصو اتي اچي پهتو آهي، جو چور ٻڪرين جو ولر يا ڍڳن جو جوڙو ڪاهي، پڪي روڊ تي پهچي ٽرڪ تي چاڙهي پاڻ به چڙهي ويهي رهندو آهي. چور ته وچ ۾ لهي ويندو آهي، پر مال وڃي وڏن شهرن جي ڪاسائين جي حوالي ٿيندو آهي. چور ۽ مال جي پيرن جي پويان پيل ويچارو پيري روڊ تي پهچي هٿ ڇنڊي، لاچار ٿي بيهي رهندو آهي. پر اڃا به ڪٿي ڪٿي سنڌ جي پوئتي پيل علائقن ۾ پير کڻڻ جا گُر موجود آهن. پر هڪ ڏينهن انهيءَ سائنس جو به خاتمو اچڻو آهي. سو پير کڻڻ جي گُرن کي به لاچار ٿي اڳواٽ ڪاغذ تي لاهڻ جو جتن ڪجي ٿو.
منهنجو پنهنجو سنڌي پهاڪن ۽ چوڻين تي وڏو اعتبار آهي، جو اهي پهاڪا ۽ چوڻيون سوين سالن جي انساني تجربي مان ڦٽي نڪتل لوڪ سائنس جا نمونا آهن. پر وقت گذرڻ ۽ علم وڌڻ سان گڏ ڪي ڪي پهاڪا ۽ چوڻيون مدي خارج به بڻجي ويا آهن، پر تمام گهٽ. هڪ اهڙي ئي چوڻي آهي ته، ”هر ڪو ڄمندي ڄام نه هوندو آهي.“ پر هاڻي دماغ بابت علم (Neurology) علم نفسيات (Psychology) ۽ جينيات (Genetics) جا ماهر چون ٿا ته هر ڪو ماڻهو ڄمندي ڄام هوندو آهي. ٻين اکرن ۾ ائين کڻي چئون ته ڄمڻ وقت قدرت هر ماڻهو کي ڪو نه ڪو خاص گُر عطا ڪندي آهي، جيڪو انسان جي جبلتن (Instincts) ۾ موجود هوندو آهي. باقي ائين برابر آهي ته انهيءَ گُر کي سنڀالڻ ۽ وڌائڻ ماڻهو جو پنهنجو، ماءُ پيءُ جو ۽ سوسائٽيءَ جو ڪم آهي. پاڻ وٽ اڃا تائين انهيءَ ڳالهه جو خيال نه رکيو ويندو آهي، تنهن ڪري ٻار قدرت طرفان ڏنل گُر تان هٽي ڪري ٻئي رستي تي هليو ويندو آهي ۽ پوءِ ماڻهن جهڙو ماڻهو ٿي رهجي ويندو آهي. پر جي ڪو ٻار شروع کان وٺي قدرت طرفان عطا ڪيل رستي تي چڙهي ويندو آهي ته سندس پئون ٻارهن ٿي ويندي آهي ۽ هو پنهنجي ڪم جو شاهه ڪاريگر بڻجي ويندو آهي، پوءِ اهو ڪم سائنس جو هجي يا آرٽ جو هجي يا وري ڪو ٻيو ڌنڌو. خود پير کڻڻ جي سائنس به ائين ئي انسان کي عطا ٿئي ٿي ۽ پوءِ اڳتي هلي سندس پرئڪٽس سندس انهي گُر کي پختو ڪندي ويندي آهي ۽ هو عمر سان گڏو گڏ ويران وير وڌ ٿيندو ويندو آهي. سندس انهيءَ ڪم تي ايڏي ته توجهه هوندي آهي، جو هو ٻيا سڀ ڪم ڇڏي هر آئي وئي جا پير پيو کڻندو آهي، پوءِ اهو ماڻهو هجي، يا مال هجي يا زمين تي هلندڙ پکي هجي، يا نانگ بلا جو ليڪو هجي. ايڏو شديد ڌيان ۽ گيان کيس ايستائين پهچائي ڇڏيندو آهي جو هو ماڻهو جي يا مال جي پير ڏسڻ ساڻ، انهن جو اصل نسل ۽ ڳوٺ راڄ به سڃاڻي ويندو آهي. اهو سڄو ڪم Instinctive (جبلتي) هوندو آهي. ته اهڙيءَ طرح پيريءَ کي پير کڻڻ وقت سندس قدرتي جبلتون ڪم ڏيکارينديون آهن. هڪڙي ڳالهه ته ٿي اها، هاڻي اچجي ٻين ڳالهين تي.
پيريءَ کي پهرئين ته اهو وقت ڳولي لهڻو هوندو آهي ته فلاڻو يا الاڻو ڪڏهين آيو ۽ ويو. چاليهارو سال کن اڳ اسان وٽ سنڌ ۾ لڳ ڀڳ رات جو 2 وڳي ڌاري اڻ لکي ماڪ پوڻ شروع ٿي ويندي هئي ۽ پوءِ وڌندي ويندي هئي، تان جو صبح ٿئي. جيڪڏهن ايندڙ يا ويندڙ جي پيرن مٿان ماڪ جي هلڪي پِڇَ نظر نه ايندي ته معنيٰ ته همراهه 2 وڳي کان وٺي 3 وڳي تائين لنگهيو آهي. پر جي اها پڇ ڪجهه وڌيل آهي ته پوءِ انهيءَ پڇ جي تهه مان پيري پڪ وٺندو هو ته همراهه ڪهڙي وقت لنگهيو. پر جي همراهه جي پيرن مٿان فجر جو هلندڙ پکين جا ڪٿي پير نظر آيا ته معنيٰ ته همراهه فجر جو اُتان لنگهيو آهي. ته ائين پيري پهرئين وقت جو اندازو لڳائيندو آهي. پاڻ ته هتي ڪلاڪن جي حساب سان ڳالهه ڪئي آهي، پر اصلي پيري پل پل جو حساب رکندو آهي.
وقت جي پڪ ڪرڻ کان پوءِ پيري سڌو همراهه جي وک کڻڻ جي ڍنگ تي ايندو آهي ته اهو آڏي وک ٿو کڻي يا سڌي وک ٿو کڻي، يا وري اندرئين وک ٿو کڻي. ڀلا جي آڏي وک ٿو کڻي ته ڪيترا آڱر ٿو کڻي، يا اندرئين وک ٿو کڻي ته ڪيترا آڱر ٿو وک کڻي، يا جي سڌي وک ٿو کڻي ته ڪيترا آڱر سندس وک هيڏانهن يا هوڏانهن ٿي ٿئي. همراهه جي وک پرکڻ کان پوءِ پيري اهو به ڏسندو آهي ته همراهه ڪيتري ڊگهي يا ڇوٽي وک ٿو کڻي، جنهن مان کيس همراهه جي قد جي خبر پوندي، جو هر ماڻهو پنهنجي قد جي حساب سان اوڏي ئي وک کڻندو آهي، تنهن کان پوءِ پيريءَ کي اها به خبر پوندي ته همراهه هلڻ ۾ ڪيترو ڇڙڪ آهي، جو ڪي ماڻهو تکا هلندا آهن ته ڪي وري وچولا يا سُسُت رويءَ سان هلندا آهن.
وک کان پوءِ اچجي پير جي نشان تي.
جيڪڏهن ڪنهن همراهه جي پير جو دٻاءُ زمين تي گهڻو نظر ٿو اچي ته پيريءَ کي اهو پتو پوندو ته همراهه وزن ۾، بُت ۾ ڳرو آهي ۽ ڪيترو ڳرو آهي. پر جي زمين تي پير جو دٻاءُ گهٽ آهي ته پيريءَ کي اها خبر پوندي آهي ته معنيٰ ته همراهه بُت ۾ هلڪو آهي. جيڪڏهن همراهه جو سڄي جو سڄو پير زمين تي ٿو لڳي ته معنيٰ ته همراهه جو پير ”دڦر“ آهي، پر جيڪڏهن پير جو صرف اڳيون حصو ۽ پويون حصو زمين تي لڳي ٿو ۽ وچ وارو حصو لڳي ٿو ته پوءِ اها پڪ ٿيندي آهي ته سندس پير ”پدمڻيءَ وارا پير“ آهن. اهڙن پيرن واري ماڻهو جو بت ورندڙ هوندو آهي. اهڙو ماڻهو پٽ تي سمهي جيڪڏهن ٽنگون مٿي کڻي ورائيندو ته هو پنهنجي پير جو آڱوٺو وات تائين آڻي سگهي ٿو. ائين ئي سندس ٻانهون به ورنديون آهن ۽ ٻانهن جون ٺوٺيون اندر طرف هونديون آهن. اهڙي ساڳئي طرح ڪن جي پيرن جا پٻ زمين تي وڌيڪ لڳندا آهن، ڪن جي پيرن جون آڱريون زمين تي وڌيڪ لڳنديون آهن، ڪن جي پير جو ساڄو پاسو لڳندو آهي، ڪن جي پير جو کاٻو حصو وڌيڪ لڳندو آهي. ڪن جو پير گسڪ کائيندو آهي ۽ ڪن جو پير ڄمي لڳندو آهي. ائين پير جا ٻيا به ڪيترائي قسم هوندا آهن، جن کان اصلي پيري واقف هوندو آهي. وکن ۽ پيرن مان پيري کي اها به خبر پوندي آهي ته همراهه ڪيترو بدحواس آهي، ڪيترو ڊنل آهي، ڪيترو تڪڙ ۾ آهي ۽ ڪيترو بي خوفو آهي. پيريءَ کي اهو به پتو پوندو آهي ته همراهه ٻئي جوءِ جو آهي يا پنهنجي جوءِ جو آهي، ڪيترو جوءِ کان واقف آهي ۽ ڪيترو اڻ واقف آهي. ٻين لفظن ۾ ائين چئي سگهجي ٿو ته پيري وکن ۽ پيرن جي نشان مان همراهه جي جسماني ساخت سان گڏو گڏ سائيڪيءَ جو به اندازو لڳائي ويندو آهي.
ٿلهي ليکي چور ٽن قسمن جا ٿيندا آهن. (1) وهٽ يا مال جو چور. (2) کاٽڙيو. (3) اک جو چور. انهن مان سڌو سادو چور ته اک جو هوندو آهي، جو ويچارو عشق جو ماريل هوندو آهي، ۽ چالاڪ ۾ چالاڪ چور کاٽڙيو هوندو آهي، جيڪو کاٽ هڻڻ کان پوءِ پنهنجو پير لڪائيندو آهي ۽ پيريءَ کي منجهائڻ جي ڪوشش ڪندو آهي. کاٽڙيو هڪ ته ڪافي پنڌ تائين پٺيرو هلي سگهندو آهي. هو جتان ايندو آهي ته لڳندو آهي ته اوڏانهن ويو آهي. وري جيڏانهن ويندو آهي ته لڳندو آهي ته اُتان آيو آهي. کاٽڙيو ڪن صورتن ۾ وري اها به کس ڪندو آهي ته هو پيرن هيٺان ٻوهه يا ڄار جا پن يا لئيءَ جون سنهڙيون ٽاريون پيرن هيٺان ٻُچن جي صورت ۾ ٻڌي هلندو آهي ته جيئن سندس پير ۽ وک کڻڻ جو انداز لڪل رهي. پر اصلي پيري چورن مٿان مور هوندو آهي. خود اها چوڻي به چور ۽ پيريءَ مٿان ٺاهي ويئي آهي. پيري اها صورتحال ٻڌي پهرئين ته دليل ڊوڙائيندو آهي ته پنهنجي پٽ ۾ ڪهڙا ڪهڙا کاٽڙيا آهن، پر جي جوءِ کان ٻاهر جو ڪو کاٽڙيو آهي ته اهو ڪٿان جو ٿي سگهي ٿو. اهي دليل ڊوڙائڻ کان پوءِ پيري يڪي رنب ۾ انهن نشانن مٿان ڊوڙندو ويندو آهي ۽ ايستائين وڃي پهچندو آهي جتان پيرن هيٺان ٻُچا ٻڌا ويا هوندا، يا جتان کاٽڙئي پٺيرو هلڻ شروع ڪيو هوندو. اُتي پهچڻ کان پوءِ کاٽڙئي جي پير، وکن ۽ وقت جي خبر پئجي ويندي. جيڪڏهن کاٽڙيو پنهنجي جوءِ جو هوندو ته پڌرو ٿي ويندو، پر جي ڪا ٻئي جوءِ هوندي ته انهيءَ جوءِ جي اصلي پيريءَ جي ڪن تي ڪاٺي لڳندي ته، ”ڀائو ٻڌاءِ، هن پٽ ۾ ڪهڙا ڪهڙا کاٽڙيا پاتا ٿا وڃن.“ ائين پيري ڀاءُ پنهنجي ٻئي ڀاءُ کي حقيقت ٻڌائي پاڻ لڪ ۾ رهندو ۽ کاٽڙئي جي پويان پيل پيري سندس ٻڌايل ڏسن تي چور ته ڇا چور جي ماءُ جو پتو لڳائڻ ۾ به دير نه ڪندو ۽ پوءِ ڀاڳيا انهيءَ ڳوٺ کي گهيرو هڻي ويهي رهندا ته چور پڌرو ڪيو، يا سامان جي قيمت سان گڏو گڏ پرائي گهر ۾ گهڙڻ جو ڏنڊ ڀرائي ڏيو. اڳتي سڀ ڪم ڀاڳين جو هوندو ته اهي معاملي کي ڪيئن ٿا ڇڏائين.
کوئی تبصرے نہیں:
ایک تبصرہ شائع کریں