ڀٽائيءَ جي بيتن ۾ ماڳن جو ذڪر

ڇنڇر 22 جون 2013ع واري ڪاوش ۾ نواز ڪنڀر جو مضمون

ڀٽائي سرڪار جا بيت، بيتن ۾ آيل مختلف هنڌن جي نالن جي پسمنظر کان باخبر ٿي پڙهيا وڃن ته، سمجهڻ ۾ ۽ اصل معنيٰ ڪڍڻ ۾ سولائي به ٿئي ٿي، ته ماڻهو، اجائي ۽ اُبتي معنيٰ ڪڍڻ ۽ ڌُڪا هڻڻ کان به بچيو وڃي. ڀٽائيءَ جا اهي بيت جن ۾ هڪ يا هڪ کان وڌيڪ هنڌن جا نالا آيل آهن، انهن ۾ هيٺيون بيت به شامل آهي.

هن مند مارونرا ، جيائي جالين،

چاريو لنب لطيف چئي، واگهين ويهارين،

(ڪيٽائين) ڪيٽاريو ڪاهين، مينهن وسندا موٽ تون

هن بيت ۾، استعمال ٿيل ٽئي لفظ سانگهڙ ضلعي جا ماڳ آهن. جيڪي مالوندن پاران، مختلف حوالن سان استعمال ڪرڻ سبب، ڀٽائيءَ جي مشاهدي ۾ آيل آهن پر انهن هنڌن کان بيخبريءَ سبب ڪجهه محققن ۽ رسالي مرتب ڪندڙن انهن لفظن جون مختلف معنائون ڪڍيون ۽ ڏنيون آهن. جن سان هڪ ته بيت جو حُسن برقرار نٿو رهي ۽ ٻيو ته پڙهندڙ، ٻُڌايل يا ڏَسيل معنائن جي چڪر ۾ اچڻ سبب مُونجهاري جو شڪار ٿئي ٿو. ساڳئي وقت ٻين ڪجهه بيتن وانگر، هي بيت به خود ڀٽائي رحه جي هن پاسي اچڻ جي تصديق ڪندي، سندس پاران ورتل واٽن جو ڏَس به ڏئي ٿو. جهڙي نموني جيائو ڪنهن وقت ڪو پتڻ يا وڌيڪ گاهه هئڻ سبب چوپائي مال جي چراگاهه سبب مشهور هو ۽ اڄڪلهه هڪ ديهه طور قائم آهي. اهڙيءَ طرح واگهين جي ڀٽ، چوپائي مال جي چري اچڻ بعد ويهارڻ لاءِ مٿانهين تي هئڻ سبب هوادار، مڇرن کان محفوظ ۽ مناسب جڳهه هئي (انهن ٻنهي هنڌن تي اڳ ۾ ئي، الڳ سان مضمون لکيل آهن) اهڙيءَ طرح ڪيٽي به مال جي جُو طور مشهور ٿو معلوم ٿئي. اها ڪيٽي پوءِ انگريزن جي دور ۾ باقائدي طور کپري ٻيلي ۾ شامل ڪئي وئي. جنهن مان به معلوم ٿئي ٿو ته، اهو هنڌ اڳ ۾ ئي ٻيلي هئڻ ڪري مال جي جُو رهندو آيو هو ۽ ڀٽائيءَ جي هتي اچڻ يا لنگهڻ بعد (سرن واري ۾ ميان تاج محمد وارن وٽ ۽ اڳتي کنڀري ۾، ان متعلق به الڳ سان تفصيلي مضمون لکيل آهن) سندس مشاهدي ۾ اچي، امر ٿي ويو. ڪن محققن هن بيت ۾ لفظ ”ڪيٽاريو“ به ڪتب آندو آهي ۽ ان جو مطلب، چوپائي مال جي ڌَڻَ مان ڦَرن کي الڳ ڪري، چارڻ ورتو ويو آهي. جيئن اڪثر ٿيندو رهندو آهي. ان لحاظ سان ان لفظ مان اها مراد ورتي وئي آهي، ننڍا پر وڏن کان يا مائرن کان الڳ ڪري، پوءِ مال ڪاهڻ. جڏهن ته بغير لکت ۾ آيل سگهڙن جي راءِ ان جي برخلاف آهي، اها آهي ته، صحيح لفظ ”ڪي ٽاريو“ بجاءِ ڪيٽايو يا ڪيٽائين ئي محسوس ٿئي ٿو ۽ اهو هنڌ به موجود آهي.

ڪيٽي، جنهن پوءِ ٻيلي جي شڪل اختيار ڪئي. جنهن کي جهونا سينهري/سِيهري به سڏيندا هئا/آهن. اهو هنڌ انگريزن جي نقشي ۾ ملاحن جي مياڻ طور ڏيکاريل آهي. جنهن جو نياڻ وارو رستو ڏکڻان لوڻ کاڻ مان ايندي ٻڌايو ويو آهي. کپري شهر کان 6/7 ڪلو ميٽر اُتر ۽ سِرن واري کان 15/16 ڪلو ميٽر اوڀر ۾ واقع ڪيٽي جي اوڀر ۾ ڀٽون، اتر ۾ مورهڏي ٻيلو، اولهه ۾ نارو ۽ ان کان اڳيان واريانهن ٻيلو،  ڏکڻ ۾ نارو، جوهلي جو پراڻو ڳوٺ/شهر ۽ لوڻ کاڻ واقع آهن. جڏهن ته ڪيٽي، ڀوپي ٻيلي کان اتر اولهندي جي ڪنڊ تي ڏيڍ ٻه ڪلو ميٽرن تي واقع آهي. ڀوپي ٻيلي ۾ ڪلهوڙن جي آخري دور جي حڪمران ميان عبدالنبي ۽ غلام نبي جي والده ۽ عملي طور حڪمران رهندڙ عورت مائي ڄامان جوڻيجو، جيڪا اصل ۾ ٽنڊي مٺا خان جي هئي، جي جوڙايل مسجد واقع آهي. جڏهن ته ميان تاج محمد جي مزار ۽ مسجد هتان کان 15/16 ڪلو ميٽر اولهه ۾ واقع آهي. جتي ڀٽائي رحه جي اچڻ جون روايتون به ملن ٿيون، ته اُتي چيل بيت به. ڪيٽي ۾ جتي هاڪڙي جون ڇنڊڙيون ۽ ڪنب موجود آهن، اتي گهوٽ ڪنوار جو دڙو به مشهور آهي، هتي اڄ به نڙ، پن ۽ کٻڙ موجود آهن. جڏهن ڪنهن وقت هي ولهار (ڪنهن علائقي جي حد کي ولهار سڏبو آهي) ٻيرن، ڄارين، لون/ لئي ۽ تمام گهڻي ڪنڊي سبب به مشهور هو. هن جي ڀٽن تي اڄ به وسڪاري ۽ سڪار جا گاهه لمب، ٻوڙو، ڌانڃورو، ويڪر، ڪلريو، ڀرٽ، ڦڙهي، ٻرو، ٻوهه ۽ سيڻ وغيره به جام ٿين ٿا.

علمي ادبي دوست عطا محمد چانيهي جي ڳوٺ بانڪي چانيهي ۾ سنڌ جي مختلف علائقن جي سگهڙن کي رڪارڊ ڪرڻ واري پروگرام جي سلسلي ۾ هلندڙ ڪچهريءَ  جي رڪارڊنگ جي موقعي جو فائدو وٺندي، آيل سگهڙن کان کپري واري پاسي ۽ خصوصاً اڇڙي ٿر ۾ ڀٽائيءَ جي اچڻ متعلق پڇيوسين ته، سگهڙن پاران  ٻه چار هنڌ ته اهي ٻڌايا ويا، جيڪي اڳ ئي معلوم هئا ۽ انهن جي ٻڌائڻ سان انهن جي وڌيڪ تصديق ٿي پر هڪ سگهڙ ۽ رٽائرڊ پرائمري استاد ولي محمد هڱورجو علم ۾ اضافو ڪندي ۽ ڀٽائيءَ جي بيت جي صحيح پڙهڻي ڏَسيندي ٻڌايو ته، مٿئين بيت ۾ آيل لفظ ”ڪيٽائين“ ڪاهين آهي. جيڪو کپري ٻيلي ۾ شامل ڪيٽي ٻيلي ڏانهن اشارو آهي. جتي برسات توڙي ڏڪار جي ڏينهن ۾ ڀاڳيا مال ڪاهي ايندا هئا. اڄ به وسڪاري بعد هيٺانهين علائقن جا ماڻهو بک مرندڙ مال کي گپ چڪ ۽ مڇرن کان بچائڻ توڙي گاهه پٺي لاءِ هيڏانهن ۽ کنڀري واري پاسي ايندا ويندا آهن. سندس چوڻ هو ته، ڪجهه رسالو مرتب ڪندڙن اهو بيت ڇڏي ڏنو آهي ۽ ڪن شامل ته ڪيو آهي پر صحيح معنيٰ مشڪل سان ئي ڪنهن ڏني آهي. جڏهن ته الهداد جنجهي صاحب سُر ماروي جي داستان 8 جي بيت نمبر 5 ۾ هي بيت ڏيندي، ڪيٽاريو لفظ جي معنيٰ ”ڪِڙڪ سان“ ڏني آهي. جڏهن ته غلام محمد شهواڻي صاحب داستان 9 جي بيت نمبر 8 ۾ جيائو، واگهين ۽ ڪيٽايو لفظ کي ”تڙ“ ڄاڻايو آهي.

مقامي ڄاڻو ماڻهن ۽ ولي محمد هڱورجي جي بقول ته، هي علائقو هاڪڙي جي ڦاٽ يا ڇاڙ وارو علائقو هو. جتي ڀٽون به آهن ته هاڪڙي سبب ڪُن ۽ ويئرو ۽ ڀرسان مورهڏي جهڙيون ڍنڍون به آهن. ويئرو ڍنڍ جي هڪ خوبي اها به آهي ته، ان جو پاڻي ڀلي کارو هجي پر ان جي ڪنارن سان ويئري/ ويئريون (ننڍا کوهه) کوٽڻ سان پاڻي مٺو نڪري ٿو. ان ڪري به هي علائقو ڀاڳين لاءِ آئيڊيل هو/آهي. ساڳئي وقت هن ئي بيت ۾ جن ٻين علائقن جو ذڪر موجود آهي، سي به هن ئي تَر ۾ آهن، ته ڀٽائيءَ پاران چوٽياريون، سِرن واري ۽ کنڀري واري پاسي اچڻ جي به تصديق ٿيل آهي. هي علائقو انهن علائقن جي ڀرسان ۽ جهڙوڪر وچ ۾ واقع آهي. ان ڪري اها ڳالهه مڃڻ ۾ اچڻ جهڙي آهي ته، ”ڪيٽائي ڪاهين“ مان مراد موجوده ڪيٽي وارو ٻيلو ئي ٿي سگهي ٿو. رسالو مرتب ڪندڙن کي يا رسالي جا نوان ايڊيشن آڻيندڙن کي، ايندڙ ايڊيشنن ۾ اهو لفظ صحيح ۽ واضح ڪري، معنيٰ سميت ڏيڻ گهرجي، ته جيئن ڀٽائي رحه جي بيتن جي صحيح پڙهڻي ۽ پسمنظر ذهن ۾ رهي سگهي ۽ ايندڙ نسل انهن کان واقف ٿي سگهي. انهيءِ حوالي سان جيڪڏهن ڪو مهربان مٿين ڳالهين مان ڪنهن جي وضاحت يا تصحيح ڪندو ۽ ڪنهن ڳالهه کي رد ڪندي وڌيڪ ڄاڻ ڏيندو، ته تاريخ جي دُرستگي سان گڏ لطيفيات سان دلچسپي رکندڙن جو به ڀلو ٿي پوندو.

nawaz_kumbhar@yahoo.com

موسمن، ڏڪار ۽ سُڪار جا ڏس ڏيندڙ وڻ ڪنڊي!

آچر 15 فيبروري 2015ع واري ڪاوش ۾ ڇپيل نواز ڪنڀر جو ڪالم

ٿر ۾ جھونا چوندا هئا ته جنهن ڳوٺ ۾ سئو ڪنڊيون هجن، ان ڳوٺ کي ڏڪار دوران لڏڻو ڪو نه پوندو، ان مان ڪنڊيءَ /کيجڙي جي وڻ جي اهميت جو اندازو آسانيءَ سان ڪري سگھجي ٿو، کڻي نم  کي سنڌ جي صوبائي وڻ جو درجو مليل آهي، جنهن تي ٻٻر جا ڪجهه حمايتي ارها به آهن، پر لوڪ ڏاهپ جا ماھر ۽ ڪنڊيءَ جا قرب وارا ۽ قدردان ان راءِ تي قائم آهن ته اهو مقام ڪنڊي جو  ئي حق هو. ڪنڊيءَ جو وڻ، جيڪو ٿوري پاڻي تي جالڻ سبب ۽ ان جون پاڙون گھڻو هيٺ هليو  وڃڻ ڪري، ٿر، بر، ڪچي ۽ ميداني علائقن ۾ اڳي ته جتي ڪٿي موجود هوندو هو (ان ڪري ڏڪار ۾ ڪنڊي بهاري هوندي آهي) پر هاڻ آبادي ۽ سم وڌڻ سبب ان ۾ نمايان ڪمي آئي آهي.

ٿر ۾ جنهن وڻ کي وڍڻ جي سختيءَ سان منع ٿيل هوندي هئي، سو به ڪنڊيءَ جو وڻ ئي هو. اڄ جڏهن ٿر ۾ ڏڪار ٽارو نه ٿو ڪري ۽ ڪنڊي ملڻ ۽ ڏسڻ مھانگي ٿي پئي آهي ته ڪهڙي خبر ڏڪار ان ڪري ئي روز روز ٿو مُنهن ڪڍي مهمان ٿئي، جو اسان ڪنڊي کي ڪنڊائتو ڪري ڇڏيو آهي! ڪنڊي جيڪا وڏي عمر ماڻڻ ۽ ان جي ڪاٺيءَ کي سُرو نه لڳڻ سبب ان جو نالو ٻارن تي به رکبو آهي، ان جا عام طور تي ٻه قسم ٿين ٿا. هڪ بغير ڪنڊن جي  جنهن کي”لاسڙ“ سڏبو آهي ۽ ٻيو ڪنڊن وارو، جنهن کي ”ڪنترو“ سڏبو آهي. ڪي ماڻهو وري ڪنڊي جي نر ۽ ماديءَ جي حوالي سان به الڳ الڳ قسم ٻُڌائين ٿا. سندن چوڻ آهي ته ننڍين ۽ سنهين سڱرين واري ڪنڊي مادي سڏبي آهي،  جڏهن ته وڏين ۽ ٿُلهين سڱرين وارو ڪنڊو هوندو آهي. ڪن جو چوڻ آهي ته پڪل سنڱريون جيڪي کوکو سڏبيون آهن، اهو مادي ڪنڊيءَ جي مقابلي ۾  نر ڪنڊيءَ جون وڌيڪ مٺيون ۽ سوادي هونديون آهن، ان مان به نر مادي جي خبر پوندي آهي، جڏهن ته ڀاڄي به نر ڪنڊي جي وڌيڪ لذيذ ٿيندي آهي. نر مادي جي سُڃاڻپ ڪي ماڻهو ايئن به ڪندا آهن ته نر ۾ سڱر گھٽ ۽ ڇوڏا وڌيڪ، جڏهن ته ماديءَ ۾ سڱر گھڻا ۽ ڇوڏا گھٽ هوندا آهن. ڪي ماڻهو ايئن به چون ٿا ته ننڍي ڪنڊيءَ  کي مورو، جوان ڪنڊيءَ کي ڪنڊي ۽ پراڻي وڏي جھوني ڪنڊي کي ڪنڊو سڏبو آهي.

 سنڌ جي نج وڻ متعلق عام چوڻي آهي ته “ڪنڊيءَ جي ڪاٺي گھر ۾ اول ته آڻجي نه، جي آڻجي ته پوءِ  ٻارجي نه ۽ جي ٻارجي ته پوءِ سورجي نه. مطلب اهو ته هن جي باهه ڏاڍي تيز ۽ تکي هجڻ کان علاوه هن کي چورڻ ۽ سورڻ سان ان مان گھڻيون چڻنگون نڪرنديون آهن، جيڪي ڀرسان ويٺلن جي ڪپڙن وغيره کي ساڙڻ کان سواءِ ٻيو نقصان به ڪري سگھن ٿيون. هونءَ ته ڪنڊيءَ جي ڪاٺيءَ مان ڪيترائي ڪم وٺبا آهن، پر خاص طور تي ڀاڳيا، چوپائي مال کي ٻڌڻ وارن چڙن جي لار لاءِ ڪنڊيءَ جي پاڙ  جي ڪاري پڪي ڪاٺي، جنهن کي ڪِرسي/ڪرشي سڏبو آهي، سا پسند ڪندا آهن ( لار هڏي مان به ٺاهبي آهي) ان کان علاوه ڪنڊيءَ جي ڪاٺيءَ مان خاص طور تي کوهه کوٽڻ مهل ڪم ايندڙ ”چڪ“ (چڪ کٻڙ جي ڪاٺيءَ مان به ٺهندو آهي) ۽ کوهه مان پاڻي ڪڍڻ لاءِ ڪم ايندڙ ڀونٽي، پُلي ۽ ڀوڻي به ان ڪري ٺاهبي آهي جو، ڪنڊيءَ جي ڪاٺيءَ مان ٺهيل اهي شيون پاڻي لڳڻ سان ڳرنديون ۽ خراب نه ٿينديون آهن. ان کان سواءِ ڪنڊيءَ جي ڪاٺي چونئرن جي وچين ڪاٺي، جنهن کي ”مل“ سڏبو آهي طور به ڪتب آڻبي آهي، ته هن ڪاٺي مان، کٽون ۽ در به ٺاهبا آهن ته اڳي ڪنڊيءَ جي ڪاٺي مان وارن واريون ڦڻيون به  ٺاهيون وينديون هيون، جيڪي هاڻ ته ڏسڻ کان به مھانگيون ٿي ويون آهن. ان کان علاوه هاري ناري هن جي ٽاريءَ کي کري ۾ فرشي طور استعمال ڪندا آهن ۽ ڪنڊا نه هجڻ سبب ڪنڊيءَ جي سُڪل ٽاري، گھر، واڙيءَ يا ڪنهن ٻئي حساب سان ڏنل لوڙهي جي  گھٽي ۾ ”کڙهه“ طور به ڪم آڻبي آهي. ڪنڊي جتي چوپائي  مال، عام ماڻهن توڙي واٽهڙن کي وس آهر ڇانو مھيا ڪندي آهي، اتي هن جون خالي/پورا ٿُڙ، ڪيترن ئي قسمن جي پکين جا به مسڪن بڻبا آهن. ساڳئي وقت ڪنڊي پکين جي آکيري کان سواءِ ماکي جي ويهڻ ۽ ان جي کاڌ خوراڪ جو به اهم مرڪز هوندي آهي. هن جي ڪاٺيءَ کان ويندي، هن جا پن، سنڱر ۽ پڪل ميوو کوکا به پکين، جانورن ۽ انسانن لاءِ وڏي وٿ هوندا آهن. چئبو آهي ته جتي ڪنڊي هوندي، اُتي ٻڪري خوش هوندي. ٻڪري کان سواءِ ڪنڊي رڍ ۽ اُٺ جو به سٺو کاڌو آهي. ڪنڊيءَ جا پن ڀاڳيا، خاص طور  سنڀالي ۽ گڏ ڪري رکندا آهن، ڪن جاين تي ته اهي گڏ ڪري وڪڻبا به آهن.

ڪنڊيءَ جي خاص ڳالهه هن پاران مرحليوار مختلف اشارن سان ماڻهن توڙي لوڪ ڏاهپ جي ڏاهن کي متوجهه ڪري، موسم مٽجڻ جو ٻُڌائڻ به آهي. سڀ کان پھرين جڏهن ڪنڊي نوان پن ڪري ۽ گونچ ڪڍي  موربي آهي ته اها سياري وڃڻ جي آخري ۽ پڪي نشاني هوندي آهي. ڪنڊي پاران ٻُور /مڃر جھلڻ بھار جي آمد جو اعلان هوندو آهي ۽ ٻُور/مَڃر  مان سنڱر ٿيڻ جو مطلب بھار جي پُڄاڻي جو هوندو آهي. جڏهن ته سنڱر جي پچي ”کوکو“ بڻجڻ، بھار جي وڃڻ ۽ گرمي شروع ٿيڻ جي آخري اعلان سان گڏ لُڪون ۽ جھولا لڳڻ جي آڳاٽي اعلان برابر  هوندو آهي. جڏهن ته کوکي جو صفا ڇڻي بس ٿي وڃڻ، اونهارو ختم ۽ سانوڻ شروع ٿيڻ جو پيغام هوندو آهي. ٿري ماڻهو پڪل سڱـريون، جن کي ”کوکا“ سڏبو آهي، سي تحفي طور پنهنجي عزيزن ۽ جيءَ وارن ڏانھن اُماڻيندا آهن.

لوڪ ڏاهپ جي حساب سان بلڪه عام زندگيءَ ۾ به ايترو اهم ۽ ڪارائتو مقامي وڻ، اڄ اسان جي مڪمل بي ڌيانيءَ جي ڪري نظر انداز ٿي رهيو آهي. قانون جي حڪمراني نه هجڻ سبب ۽ ماڻهن ۾ هٻڇ ۽ حرس وڌي وڃڻ سبب هي وڻ ڏاڍو تيزيءَ سان وڍجي وجود وڃائي رهيو آهي. ڪاش! ڪنڊيءَ جي قدر ۽ اهميت وڌائڻ لاءِ ڪو ادارو، ماڻهن ۾ سجاڳي پيدا ڪرڻ واسطي ڪي قدم کڻي ۽ سرڪار ٻين اهم مقامي وڻن جي واڍيءَ کي روڪڻ سان گڏ، ڪنڊيءَ کي بچائڻ ۽ وڌائڻ لاءِ به ڪجهه ڪري ۽ نرسريون قائم ڪري ته جيئن اسان جو هي اهم مقامي وڻ ماڻهن، پکي پکڻ ۽ چوپائي مال جو ڀرجھلو ۽ ڏکئي وقت جو ساٿي، ايئن نڌڻڪائي جي نظر نه ٿئي.

nawaz_kumbhar@yahoo.com

باه کي عام موڪل ملڻ جي موسم!

سومر 13 جون 2016ع تي ڪاوش ۾ نواز ڪنڀر  جو ڪالم

 

جيئن مختلف شين تي جوڀن ايندو آھي ۽ انھن جي جوڀن جي مند يا موسم مقرر ھوندي آھي، ائين باھ جي جوڀن ۽ جواني جي به موسم ھوندي آھي. جنھن به شئي تي، جڏھن به جوڀن ايندو آھي ته اھا ڪنھن نه ڪنھن طريقي سان گھڻن کي ”متاثر“ ڪندي آھي ۽ ڪنھن نه ڪنھن سان اٽڪي به پوندي آھي. ساڳيو حال باھ جو به آھي. انسان شروع ۾ جن شين جي ھشمت کان متاثر ٿي، انھن جو پوئلڳ بڻيو، انھن ۾ باھ به شامل آھي. اڄ به دنيا ۾ ڪيترائي ماڻھو باھ جي پوڄا ڪندا آھن. ھونءَ ته باھ سڄو سال موجود رھندي آھي ۽ پنھنجو اثر ڏيکاري، پنھنجي اھميت به مڃرائيندي رھندي آھي، پر ھڪ موسم اھڙي به ايندي آھي، جڏھن چوڌاري باھه ڙي باھ جي رڙو رڙ ٿي ويندي آھي. اھا موسم آھي، واچوڙن ۽ ان بعد جھولن ۽ لُڪن جي موسم. انھيءَ موسم کي باھ جي جواني جي موسم به چئبو آھي ته ان ۾ باھ کي موڪل ملڻ ۽ باھ پاران مستي ڪرڻ جي ڳالھ به ڪبي آھي. جوان ٿيل باھ کي جڏھن موڪل ملندي آھي ته اھا لوڙھا لتاڙي، اڪثر ڪري ڪکاون گھرن ڏانھن ڪاھيندي، اُتي ديرو ڄمائي، منٽن ۾ ڀريل گھرن ۽ ڳوٺن کي ساڙي، پوٺو  ڪري ڇڏيندي آھي. جنھن کي وسائڻ لاءِ رڳو ٿڌيون آھون، آسمان ڏانھن کڄندڙ نھارون ۽ لڙڪ ئي وھندا آھن، پر باھ انھن سڀني احساسن ۽ جذبن کان عاري ھجڻ ڪري، سنگدل محبوبه وانگر ليکيندي به ناھي ۽ سڀ ليڪا لتاڙي، ماڻھن کان اھا اجھا کسي کين آسمان کي ڇت ۽ زمين کي بستر بڻائي، رات گذارڻ تي مجبور ڪري ڇڏيندي آھي ۽ اھي جھڙوڪر نئين زندگي جي شروعات ٿڌن ساھن، ڏکن ۽ لڙڪن سان ڪرڻ تي مجبور ٿي ويندا آھن، پر افسوس جو نه ته حڪومت، نه ئي اسان جا ساڃاھ وند ۽ لاڳاپيل ادارا باھ کي نه ته آفت مڃڻ لاءِ ئي تيار آھن ۽ نه ئي باھ متاثرين جي مدد واسطي وٽن ڪا پلاننگ يا فنڊ ئي آھن!

باھ جو اھو زور واچوڙن، جھولن ۽ لُڪن جي مند ۾ اڃا به وڌي ويندو آھي. واچوڙن جي شروعات بھار وڃڻ بعد اونھاري اچڻ جي شروعات ۾ٿيندي آھي. جڏھن ته ڪي حلقا ان جي شروعات، سيارو نڪرندي ئي ڪندا آھن. ڪن ماڻھن وٽ اھا موسم 15 اپريل کان مئي جي 10/15 تائين ٿيندي آھي. جڏھن کاري ڄار پچڻ بعد مٺن پيرن ۾ ڪڙو ڪسو رس پوندو آھي، اھي رسبا آھن، پلڙا مدبا آھن، ٽالھي ۽ نم پن ڇاڻڻ شروع ڪندا آھن. ڪڻڪن ۾ لابارا پوندا آھن ۽ ڪڻڪن جون سٿريون اڏامديون يا کنڊربيون آھن. ووڻن پوکڻ جي موسم ويجھي ايندي آھي. اڏامندڙ مٽي پوڻ ڪري اکيون خراب ٿينديون آھن ۽ ساھ جي تڪليف وڌي ويندي آھي. اڏامندڙ مٽي ۽ مٽي جي طوفانن کي ڪنھن حد تائين وڌيڪ وڻ پوکي روڪي سگھجي ٿو) ان وقت ٻارن ۾ ارڙي، چوپائي مال ۾ سامھاڙو، ڪڪڙين ۽ مورن ۾ راڻي کيت جي بيماري اچي منھن ڪڍندي آھي، (جنھن کي ڪي ماڻھو وبائي بيماري به سڏيندا آھن). سامھاڙي ۾ مال گاھ چرڻ ڇڏي ڏيندو آھي. مال جا ڪن گرم ۽ وار اُڀا ٿي ويندا آھن. علاج طور ڀاڳيا اجواڻ ۽ ڳڙ، اٽي جي ڳوڙھن ۾ ملائي مال کي کارائي، مٿي ڪپڙو ڏيندا آھن. (جنھن سان پگھر اچڻ بعد مال ٺيڪ ٿي ويندو آھي) مال کي بيمارين کان بچائڻ لاءِ ڀاڳيا وٿاڻ يا ڀاڻي ٻاھران ڪُنو به ٽنگيندا آھن.  ماڻھو به ڪپڙو پسائي مٿي تي رکي پوءِ ڪم ڪار سان ٻاھر نڪرندا آھن.   اھا موسم لوڪ ڏاھپ مطابق باھ جي جواني ۽ کيس عام موڪل ملڻ جي ھوندي آھي.

 لوڪ ۾ واچوڙن جي حوالي سان ڪيتريون ئي ڳالھيون مشھور آھن. واچوڙي جو اثر ختم ڪرڻ لاءِ ان مٿان جوتو به اڇلائبو آھي ته ساڳئي وقت جوتو اونڌو ڪرڻ بعد ان ھيٺيان پئسا ملڻ جي آسري ۾ ٻار اُتي پئسا به پيا ڳوليندا آھن. ڪي ماڻھو ننڍ ۾ کونگھرا ھڻندڙ جي ويھاڻي ھيٺان به جوتو اونڌو ڪري رکندا آھن. ( ٿي سگھي ٿو ته ان جو ڪو نه ڪو سائنسي سبب به ھجي) آسمان ۾ وڇون اُڀرندو آھي ۽ اڀريل کٽ جھولن وقت اولھندي پاسي لڙي ويندي آھي. ڪوئل ٻولڻ شروع ڪندي آھي. عام پکي ويھڻ لاءِ ٿڌيون جايون ڳوليندا آھن. واچوڙن ۾ فصل مٽيءَ سان لٽجي ويندا آھن. واچوڙا چيٽ جي چنڊ جي 10 تائين، ٿڌڙي کان اڳ ختم ٿي ويندا آھن. چون ٿا ته واچوڙن ۾ نه صرف باھ جي چڙنگ آساني سان ھڪ جاءِ کان ٻي جاءِ تائين کڄي پھچي ويندي آھي، بلڪه ننڍيون وڏيون لُنڊيون ۽ بلائون به واچوڙن جي مدد سان مٿي کڄي، ماڻھن کي ڏنگينديون آھن. پوءِ اھي ڀلي اُٺ تي ئي ڇو نه چڙھيل ھجن. ڳوٺاڻا واچوڙن جي ذڪر مھل اھڙا ڪيترائي قصا ۽ ڪھاڻيون وڏي ڊرامائي  انداز ۾ ٻڌائن ٿا. سياري جي خاتمي ۽ بھار شروع ٿيڻ بعد واچوڙا شروع ٿيندا آھن، جن جي شروع ٿيڻ جي ھڪ نشاني اھا به ھوندي آھي ته جيڪڏھن تيلي ٻاري اُڇلبي ته اھا اُجھامڻ بدران ختم ٿيڻ تائين ٻرندي رھندي! واچوڙن دوران ھر پاسي جي ھوا لڳندي آھي. ڪڏھن گرمي پئي محسوس ٿيندي ته ڪڏھن سردي. جنھن سبب ماڻھن تي فالج جي حملي جو خطرو به وڌي ويندو آھي. ان ڪري جي پگھر ھجي ته يڪدم ٻاھر ھوا ۾ نڪرڻ کان پاسو ڪبو آھي. ٻارن توڙي ٻڍن کي به ھروبرو ٻاھر نڪرڻ کان منع ڪبو آھي. مھيني کن بعد چيٽ ختم ٿيڻ وقت، ڏکڻ لڳڻ تي واچوڙا وري وارو ڏيندا آھن ۽ جاءِ خالي ڪندا آھن، جھولن ۽ لُڪن لاءِ!

مئي جي 10/15 کان وٺي جون ۽ جولاءِ تائين، جھولا ۽ لُڪون لڳنديون آھن. لوڪ ڏاھپ مطابق جڏھن انب شاخ ڏي، پلڙا ڪڪا ٿيڻ بعد پچي سُڪڻ ۽ ڇڻڻ لڳن، پيرون پچڻ تي اچن، ڦٽين جو رونبو شروع ٿئي، گاھ سُڪي وڃي، (جھولن ۾ ڦٽين جو ڪڪڙوگھٽ يا پوءِ دير سان نسرندو آھي) گرم ھوا ڪن ساڙيندي ھجي، ريج سڪي وڃن، ڪانوءَ ٻچا ڪري (ٻه ٻچا ڪري ته سُڪار ۽ جي ھڪ ڪري ته ڏڪار) پلڙي ۽ پيرن سان گڏ گھوڙي ۽ گڏھ به ڇاڻو ڪنديون آھن. گاھ پچندا، سرنھن ۽ لوسڻ اَن/ٻج ڪن ته اھا جھولن/لُڪن جي اوج وارو وقت ھوندو آھي. اھا موسم برسات اچڻ تائين ۽ ڏکڻ  جو زور ٽٽڻ تائين جاري رھندي آھي.  اھا ٻي ڳالھ آھي ته ھاڻ آبھوائي تبديلين سبب، اڳوڻو ٽائم ٽيبل نه به رھيو آھي!

پر افسوس جو ھر سال ايندڙ انھيءَ موسمي مُصيبت کي منھن ڏيڻ لاءِ، اسان وٽ اجتماعي طور تي ڪابه خاص  پلاننگ نه ھوندي آھي. جيڪڏھن ٿورو گھڻو جھولن ۽ لُڪن جي حوالي سان ڪجھ ڏيکاؤ جھڙو ڪم ٿيندو به آھي ته اھو رڳو ڪجھ شھرن تائين ئي محدود ھوندو آھي. ان ڪري ماڻھن کي اھا ئي صلاح آھي ته جيستائين حڪومت ۽ ان جي نمائندن ۽ ادارن جو انھي پاسي ڌيان وڃي ۽ باھ کي آفت مڃڻ لاءِ گھربل قانون سازي ٿئي، اُستائين اھي پاڻ باھ، واچوڙن، جھولن ۽ لُڪن جي موسمي مصيبتن کان بچڻ لاءِ پاڻ ئي بچاؤ جا حفاظتي طريقا اختيار ڪن ۽ انھن ساليانو ايندڙ آفتن جو فلحال پاڻ ئي مقابلو ڪن.